Cerddi'r Goron

ATGOF

            I Tad-cu ac i’r Cwm

olwyn

Ga’ i weld y Cwm drwy’r llygaid hyn o hyd? –

   rhai dyflwydd glas mewn bygi, llais Tad-cu’n

fy ngwthio ’mlaen, ei fwydro’n mowldio ’myd

   un stori ar y tro. Consuriai lun

â’i alaw broletaraidd-browd, chwyldroi

   diflastod pentre’n lle llawn chwedlau coeth,

rhoi hanes, hanfod yn y pridd a throi

   olwynion plastig fy nychymyg poeth.

Ac er i’w feddwl gilio’n dawel bach

   dros ael y bryn, mor ddi-droi’n-ôl â’r haf,

ac er i’r llwybrau hudol dyfu’n strach

   o chwyn a gwrychoedd gwyllt, ar ddiwrnod braf

fe awn drwy’r bröydd hyn fel ag o’r blaen:

Tad-cu’n ei gadair, minnau’n gwthio ’mlaen.

12.8%

Mae’n boenus, bron, ddychmygu’r iaith yn drwch

drwy’r strydoedd hyn: murluniau ‘Cofiwch Donypandy’

yn amlhau drwy’r Cwm, a Newyddion yn anfon eu gohebwyr

i Bont-y-gwaith i ffilmio vox pops Cymraeg, heb fod eisiau

trafeilio i Bontrhydfendigaid. Achos byddai’r miliwn

yn trigo yma: yn Rhondda Fach a Rhondda Fawr;

yn Llwynypia fe drefnid pwyllgorau i drafod tranc

truenus yr heniaith yn Abersoch (a chawn deimlo’n smyg

o saff na ddeuai tai haf i wledda byth dros y patshyn

pathetig hwn o Gymru). Ac mae’n greulon, ydy, ddychmygu

bymper sticers ‘DYMA GAMWEDD’ yn meddiannu’r

meysydd parcio, cymdogion dros eu cloddiau yn rwdlan

yn rhythmau Rhydwen, a’r bechgyn yn y bys-stop yn cellwair

yn acen Christine ... achos onid felly y dylai fod? Bu yma gartref,

unwaith, i’r Gymraeg; bu iddi gadarnle

mor gynhenid â’r lympiau duon a fu’n swatio

yn Nhrealaw a Threherbert, Bodringallt a Groes-faen,

Naval Colliery, Lady Windsor, Tylorstown No. 9.

Blaenllechau, Tachwedd 1867

Hynny’n blygeiniol oedd y ddefod greulonaf:

sychu ei ddagrau, yna’i hel yn araf

drwy ddrws y gegin i’w osod ar y daith

dair milltir i’r gwaith. Ei mab ieuengaf.

Trwy ffenestr y llofft fe’i gwyliai’n diflannu,

ei gwdyn dros ei ysgwydd, ac am eiliad ei ddychmygu

wrth ddesg yn y dosbarth neu’n rhedeg drwy’r coed,

yn ddeuddeg mlwydd oed. Mae’r gwynt yn cynhyrfu ...

A heno ger y pentan mae’n cnoi ei hewinedd,

yn dal i ddisgwyl ei gnoc yn y cyntedd

a gwres ei wên yn llamu drwy’r gât,

fel fflam yn y grât. Fel coelcerth mis Tachwedd.

Griffith Morgan

(neu Guto Nyth Brân)

Dwi ddim yn honni nad oedd

e’n gyflym: mae’n siŵr y câi bedwerydd

anlwcus yn yr Olympics heddiw, a phawb

’nôl adre’n gwallgofi o flaen sgrin.

Fe drefnid bws awyr agored iddo

o amgylch Aberpennar, ac ambell i fardd

yn llunio pwt o englyn i leddfu’r siom.

Ac yna’r bywyd braf: Gwisg Las

am ei gyfraniad i’w gamp, gig cyflwyno

ar soffa Heno, a phan syrthiai i’r palmant

â’i law’n crafangu am ei frest –

a rhywun yn nhyrrau Golwg

wrthi’n trefnu’r obit –

ar amrantiad fe ddeuai Siân o’i siop

â dîffib yn ei dwylo i’w synnu allan o fedd annhymig.

Ac fe gâi ei fywyd braf

a normal

yn ôl.

Ond beth pe bai’r gaea’n llwyd a’r wlad yn llwm

a dim rhyw lawer i’w wneud liw nos

ond sibrwd straeon am ŵr ag enw catchy?

Beth pe bai iaith yn ddigon i roi grymoedd

gwirion i grwtyn ffarm – beth pe chwyddent

dros ddyffrynnoedd, dros ddegawdau,

hyd nes y codid delw yn ei enw?

Beth pe ysgrifennid llyfr amdano?

Pe bai’r awyr yn anferthol a’r sêr yn arwain i unman

ond bod ’na lanc o Lwyncelyn

yn foddion cyflym i’r cwbl,

oni fyddech chi, hefyd,

yn credu?

Maerdy, Mawrth 1984 – Mawrth 1985

Roedd ei frecwast eisoes ar y bwrdd ar y bore

cynhyrfus cyntaf hwnnw: bacwn ac wyau, a’i hymrwymiad

wedi’i daenu’n dew dros ddwy dafell

o dost. Tu allan: y gwanwyn yn ymegnïo.

Aeth hi ati i hongian ei oferôls ar y lein

a gwylio’r gwynt yn eu chwipio i fyny, yn faner

feiddgar dros y terasau. Yn y pellter: y Pwll

ynghau. Erbyn yr haf, roedd ganddi ei baner

ei hun – un a gariai’n stryffaglus i’r llinellau piced,

drwy’r pentrefi – ac a hyrddiodd drachefn

at y dynion glas â’u batonau gloyw. Oedd,

roedd cymuned yn fan hyn – hi a Betty a Nora

a Jane ac Eirwen – fraich ym mraich dan ffwrnais

ffyrnig Mehefin, yn poeri eu llid ar y llinell

flaen, yn pacio parseli yn y gegin gefn; ynddynt

roedd gobaith, buddugoliaeth, sleisen o chwaeroliaeth

i’w cynnal trwy fisoedd hirfaith yr hydref. Ond

daeth y gaeaf mor ddirybudd â’r beili

at ei drws – heb gnoc, heb groeso – a’i adael

yntau’n dalp disymud yn y gwely; rhedodd

hithau fàth ar ei gyfer, ac â dwylo gwydn,

cloddiodd y tyndra o’i gorff. Tu allan: y rhew ar y bryniau’n

dadmer yn dawel. ‘Bydd hi’n wanwyn eto cyn hir ...’

Syllodd am yn hir arno’i hun yn y drych un bore

o Fawrth, ei oferôls yn lân, rhy ffiaidd o lân

amdano. A chyn ffeirio’i styfnigrwydd am fandrel

a rhaw, cyn i’r caets ei wysio’n ôl i’r düwch

di-ben-draw, roedd hi yno’n ei ddisgwyl

yn haul y gegin, ei breichiau’n agor

fel blodyn newydd. A’i frecwast ar y bwrdd.

orrait luv?

Dyma’r lle ola’n y byd y cewch chi

ddweud love heb gael eich canslo (neu dyna

shwt mae’n teimlo), a phwy all ein beio –

â’r mynyddoedd mawr ’ma

rhyngom ni a gwareidd-dra (wel, Caerdydd) –

am fod yn philistiaid mor fisoginistaidd?

Does dim apocalyptaidd yn y darfod

dyddiau hyn: dim methan yn barod

i danio, na thipiau’n rhuthro

tua’r pentrefi ... mae’n dawel

fel capeli (diolch byth). Yn drist –

ond ddim yn drasig – fel llyfrgell

arall yn cau.

A thra bo’r byd yn newid siapau

mewn mil o danchwaoedd mân,

yma y byddwn ni yn ddigyfnewid.

Y glaw sydd yn y cymylau

a’r glo sydd dan eich traed.

Yma y byddwn ni, am fod rhaid

cael rhywbeth i’w wneud: felly

pam ddim bwrw gwreiddiau yn y tir

fel gwnaeth ein tadau; codi tŷ, magu teulu?

Pam ddim, drwy’r llanastr

a’r darfod a’r distryw i gyd –

pam ddim jyst caru?

fy mhobl

... nid ei fod mor rhwydd â hynny,

bob tro. Caru, hynny yw.

Ddim yn yr ysgol, lle’r oedd dwylo’n

cydio’n dawelach na chyfrinach

dan y bwrdd, a chywilydd

y gusan gynta’n chwarae cuddio tu ôl i’r coed.

Ddim yn festri oer yr Ysgol Sul

nac ar y pitsh pêl-droed, lle’r oedd

tadau’n slyrio’u sylwebaeth

yn groch o ochrau’r cae, a phob

pàs sâl, pob tacl tila’n

gay as hell.

O wel. Roedd jengyd i’r brifysgol

fel teimlo’r awel ar fy nhafod

wedi oes o gropian gofalus

trwy fryntni’r siafft: ces yno’r

iaith i dyfu’n ddyn, y wefr

o weld fy hun mewn llyfrau

nas astudiwyd gennym yn yr ysgol.

Ac am eiliad lachar, lân,

ces gredu ’mod i ’di cyrraedd pen draw rhyw daith ...

Ond dwi’n dal i ddeffro yn y nos ambell waith

â hen artaith yn hwteru’n watwarus yn fy nghalon.

Dwi’n dal i gofio’r inc ar ddesgiau’r dosbarth

fu’n adrodd fy ffieidd-dra, yn dal i roi cip dros fy ysgwydd

wrth ruthro heibio’r terasau cul, achos

oes, weithiau, mae arna’ i ofn

fy mhobl fy hun.

new-moconiosis

Tŷ Eirin, Ebrill 2020

Mewn cartre gofal tawel

uwch llyn ym mhen draw’r Cwm,

dan gysgod pwll a chwarel

mae llygaid duon, llwm,

yn mwytho’r llun sydd ar y seld

o’r teulu fu un tro’n ymweld.

Trwy’r waliau tamp o’i gwmpas

fe ddaw yn araf bach,

fel glo yn ildio i’r bicas,

fel llwch drwy’r awyr iach,

ryw gof am ogof fyglyd gynt

sydd heddiw fel se’n cael ail wynt.

Fe ddaethom yn ein galar

mewn masgiau gleision, glân

ar ôl i’r caets dan ddaear

gau’i ddrws a symud mla’n ...

cans bu, mewn cartre ’mhen draw’r Cwm,

ysgyfaint tyn,

            anadlu trwm.

y dyn yn y gym

Mae e’n holi be dwi’n wneud

a dwi’n cochi. Fel gyrfa? Eistedd

mewn swyddfa. Dwi’n tynnu’n siwt yn swil

a’i hongian mewn locer, addasu fy acen,

ac esgus bod baldorddan di-bants yn beth normal

i finne, hefyd. Roedd e’n arfer gweithio yn y ffatri

heibio’r nant, yr un a drodd yn ganolfan chwarae

i blant ac yna’n

ddim – falle ’mod i’n ei chofio? Dwi ddim,

ond dwi’n nodio ’mhen yn bendant. Nawr,

o embaras, rhaid ei osgoi am weddill y sesiwn.

Amhosib: mae ym mhobman dwi’n mynd,

yn swagro’n stereoteip absẃrd o stafell i stafell,

lle mae’r peiriannau’n aros yn ufudd amdano,

yr haearn yn gynhaliaeth gyfarwydd yn ei ddwylo.

Dwi’n dianc, ond dyma fe eto –

gyda’r degau o fechgyn cyhyrog, cyfeillgar,

sy’n chwysu, crio, rhuo o flaen y drychau,

yn cario pwysau dychrynllyd ar eu sgwyddau, ar goll

yn rhywle tu ôl i’w clustffonau. Yma,

lle dyw’r gwaith byth yn stopio, maen nhw’n gosod

mat ar y llawr a phenlinio ...

cyn troi, un

ar y tro, yn ôl

am y cawodydd cymunedol.

datgloddio

O dan y petalau sy’n petruso yng ngolau gwan y gwanwyn,

o dan y perthi a’r danadl poethion, y coed a’r chwilod a’r chwyn,

fe’u clywaf, y coliers, yn eu miloedd,

eu rhythmau’n esgyn drwy’r blynyddoedd

i lesni di-ben-draw’r mynyddoedd hyn.

Ac fe’u dychmygaf, wedi’r shifft, yn codi eto o’r siafftiau.

Cyn dyfod peilonau dur: cymuned yn cyd-gerdded dros gae.

Ac fe’u synhwyraf wrth droed y mynydd

yn dychwelyd i glydwch aelwydydd,

neu’n cloncan yn y clwb tan amser cau.

Ond doeddet ti ddim yno pan drodd y gyfeddach yn gyflafan,

pan ffrwydrodd y nwy ar y ffas, a’r seirenau’n crochlefain dros bob man.

Welaist ti mo wragedd Senghennydd,

y pesychu coch ar obennydd,

a chleddaist ti mo’r eirch yn Aberfan.

Felly cerdd yn dy flaen dros y caeau gwag, gwastadol,

a gad hi ymhle y mae, y gymuned ogoneddus, ffôl;

o ramant dy bresennol,

â’th gerddi a’th radd brifysgol,

does gen ti ddim o’r hawl i’w heisiau’n ôl.

ar lan y môr ym Mhorthcawl

ar ôl angladd Tad-cu

Mae hi’n anodd edrych ar y môr a gweld

dim ond môr; mae metaffor

yn wylofain y tonnau,

pathos yn nygnwch tawel eu parhad.

Des yma un tro’n chwilio am farwnad,

eistedd ar graig ac aros am gerdd

i gael ei sgubo’n ddidrafferth i’r traeth ...

Ond y cwbl ddaeth oedd llond broc o emosiwn, dirnadaeth

mor anferthol, mor ddiaddurn â’r traeth

ei hun: nad wyt ti yma mwy, ddim

yma mwy, ddim

yma.

Ac mae hi’n anodd esbonio pan na allaf edrych ar y fro

lle’m ganed a gweld dim ond bro,

bro sydd ar drai o hyd, ond bro

lle ces fy nghamau cyntaf, fy nghusan gyntaf, fy nghyflog cyntaf.

Bro anhynod yn llygaid hanes,

fe wn, ond bro sy’n llawn ohonot –

ym Mlaenrhondda, Blaencwm, Cwmbach –

y llefydd y buest tithe’n ifanc ynddynt unwaith,

yn plymio’n feunyddiol i berfeddion Annwn

â dim ond helmed, lamp a’r freuddwyd

y câi plant dy blant, un dydd, redeg

dros irder y tir rhag dy dynged ...

Â’r awel hallt ar fy wyneb, rhois y pensil yn fy mhoced

a gwylio ’ngherdd yn boddi yn yr eigion: mae ’na bethau

na all barddoniaeth mo’u cyfleu, ond mae

hynny’n iawn. Mae hyn yn ddigon.

Samsa